پدافند در مفهوم كلي، دفع، خنثي كردن و يا كاهش تاثيرات اقدامات آفندي دشمن و ممانعت از دستيابي به اهداف خودي است.
پدافند به دو بخش تقسيم مي‌شود 1- پدافند عامل 2- پدافند غيرعامل
پس از وقوع انقلاب صنعتي در قرن هجدهم در اروپا و توسعه بيشتر، (پژوهش و توسعه) پيشرفت‌هاي شگرفي در همه سطوح فناوري پديد آمد. به طوري كه دوران كنوني به ويژه دو دهه اخير را (عصر انقلاب سوم فناوري) يا (دوران انقلاب در ميكروالكترونيك) ناميده‌اند، تحولات مذكور لزوما فناوري تسليحاتي را به شدت تحت تاثير قرار داد به طوري كه همه ابعاد و سطوح اين فناوري بسيار پيچيده شده و در خصوص طرح‌هاي نظامي جنبه راهبردي يافته است. پيشرفت سريع علوم و فناوري نظامي در زمينه توليد انواع سلاح‌هاي آفندي توسط كشورهاي پيشرفته و توان همپائي ساير كشورها موجب گرديده است تا بحث پدافند به ويژه دفاع غير عامل توسط كشورهاي اخيرالذكر مورد توجه جدي قرار گيرد.
اقدامات دفاع غير عامل شامل اصول اساسي و ملاحظاتي است كه در اغلب كشورهايي جهان، اين اصول و ملاحظات با كمي اختلاف پذيرفته شده اند ولي شيوه به كارگيري آنها ابتكاري، هنرمندانه و خردمندانه است نه اينكه كليشه‌اي باشد به همين دليل وسعت هر اصل به خلاقيت‌هاي فكري بشر و شرايط زمان و مكان بستگي دارد و بعضا حد و مرزي براي اين اصول نمي‌توان تعيين كرد و لذا در حد غير قابل تصوري در نحوه بكارگيري اصول دفاع غير عامل تنوع وجود دارد. در اين مقاله سعي گرديده است پس از تبيين اصول و ملاحظات دفاع غير عامل و موضوعات ذيربط، توصيه‌هايي چند در خصوص اقدامات دفاع غير عامل ارائه گرديده است.
اصول پدافند عامل:
مجموعه اقدامات بنيادي و زير بنايي است كه در صورت بكار گيري مي‌توان به اهداف پدافند غير عامل از قبيل تقليل خسارات و صدمات، كاهش قابليت و توانايي سامانه شناسائي، هدف يابي و دقت هدف گيري تسليحات آفندي دشمن و تحميل هزينه بيشتر به وي نائل گرديد.
در اكثر منابع علمي و نظامي دنيا اصول پدافند غير عامل شامل 6 الي 7 اقدام مشروحه ذيل مي‌باشد كه در طراحي و برنامه ريزي‌هاي و اقدامات اجرايي دقيقا مي‌بايست مورد توجه قرار گيرد.
1- استتار Camouflage
2- اختفا Concealment
3- پوشش Cover
4- فريب Deception
5- تفرقه و پراكندگي Separation And Dispersion
6- مقاوم سازي و استحكامات Hardening
7- اعلام خبر Early warning
تعاريف و اصلاحات
* پدافند (Active Defense)
عبارتست از بكارگيري مستقيم جنگ افزار، به منظور خنثي نمودن و يا كاهش اثرات عمليات خصمانه هوايي، زميني، دريايي، نفوذي و خرابكارانه بر روي اهداف مورد نظر.
* پدافند غير عامل (Passive Defense)
به مجموعه اقداماتي اطلاق مي‌گردد كه مستلزم بكارگيري جنگ افراز نبوده و با اجراي آن مي‌توان از وارد شدن خسارات مالي به تجهيزات و تاسيسات حياتي و حساس نظامي و غير نظامي و تلفات انساني جلوگيري نموده و يا ميزان اين خسارات و تلفات را به حداقل ممكن كاهش داد.
* دفاع غير نظامي (Civil Defsnse)
دفاع غيرنظامي تقليل خسارات مالي و صدمات جاني وارده بر غير نظاميان در جنگ يا در اثر حوادث طبيعي نظير سيل، زلزله، طوفان، آتش‌فشان، آتش‌سوزي و خشكسالي مي‌باشد، در منابع خارجي، وظايف دفاع غير نظامي شامل چهار عنوان ذيل مي‌باشد:
1- اقدامات پيشگيرانه و كاهش دهنده (Mitigation)
2- آماده سازي و امداد رساني (Preparation)
3- هشدار و اخطار (Response)
4- باز سازي مجدد (Recovery)
* مراكز حياتي و مراكز ثقل (Vital and Gravity Centers)
مراكز و تاسيسات حياتي و پر اهميت كشور مي‌باشند كه در صورت حمله و بمباران و انهدام آنها صدمات جدي به نظام اجتماعي، سياسي و نظامي كشور وارد شده، آنها را در يك مخاطره و بحران جدي قرار مي‌دهد.
* مراكز حياتي (Vita Centers)
مراكزي هستند كه در صورت انهدام كل يا قسمتي از آنها، موجب بروز بحران، آسيب و صدمات قابل توجه در نظام سياسي، هدايت، كنترل و فرماندهي، توليدي و اقتصادي، پشتيباني، ارتباطي و مواصلاتي، اجتماعي، دفاعي با سطح تاثيرگذاري در سراسر كشور گردد.
*مراكز حساس (Critical Centers)
مراكزي هستند كه در صورت انهدام كل يا قسمتي از آنها، موجب بروز بحران، آسيب و صدمات قابل‌توجهي در نظام سياسي، هدايت، كنترل و فرماندهي توليدي و اقتصادي، پشتيباني، ارتباطي و مواصلاتي، اجتماعي، دفاعي با سطح تاثير گذاري منطقه‌اي در كشور گردد.
* مراكز مهم (Important Centers)
مراكزي هستند كه در صورت انهدام كل يا قسمتي از آنها، موجب بروز آسيب و صدمات محدود در نظام سياسي، اجتماعي، دفاعي با سطح تاثير گذاري محلي در كشور گردد.
* استتار و اختفاء (Camouflage & Concealment)
فن و هنري است كه با استفاده از وسائل طبيعي يا مصنوعي، امكان كشف و شناسائي نيروها، تجهيزات و تاسيسات را از ديده باني، تجسس و عكسبرداري دشمن تقليل داده و يا مخفي داشته و حفاظت نمايد.
مفهوم كلي استتار، همرنگ و هم‌شكل كردن تاسيسات، تجهيزات و نيروها با محيط اطراف مي‌باشد.
اختفا، حفاظت در برابر ديد دشمن را تامين مي‌نمايد و استتار امكان كشف يا شناسايي نيروها، تجهيزات و تاسيسات و فعاليتهاي را تقليل مي‌دهد.
* پراكندگي(Dispersion)
گسترش باز و پخش نمودن و تمركز زدايي نيروها، تجهيزات، تاسيسات يا فعاليتهاي خودي، به منظور تقليل آسيب پذيري آنها در مقابل عمليات دشمن به طوري كه مجموعه‌اي از آنها هدف واحدي را براي دشمن تشكيل ندهند.
* تفرقه و جابجايي (Separation and Movement)
جداسازي، گسترش افراد، تجهيزات و فعاليتهاي خودي از محل استقرار اصلي به محلي ديگر به منظور تقليل آسيب پذيري، كاهش خسارات و تلفات مي‌باشد، مانند: انتقال هواپيما‌هاي مسافرتي به فرودگاه‌هاي دورتر از برد سلاح‌هاي دشمن و يا انتقال تجهيزات حساس قابل حمل از محل اصلي به محل موقت كه به علت عدم شناسايي و حساسيت مكاني، داراي امنيت و حفاظت بيشتري مي‌باشد.
*استتار، اختفاء و ماكت فريبنده CC& D
استفاده و بهره برداري از اقدامات تجهيزات و روش‌هايي براي پنهان نمودن، همگون سازي، تغيير شكل، شبيه سازي، ايجاد طعمه فريبنده و حذف شكل منظم هندسي اهداف در جهت ممانعت از كشف و شناسائي نيروها، تجهيزات، تاسيسات و فعاليتهاي خودي توسط سامانه‌هاي آشكار ساز و حساسه دشمن.
* فريب (Deception)
كليه اقدامات طراحي شده حيله‌گرانه‌اي كه موجب گمراهي دشمن در نيل به اطلاعات و محاسبه و برآورد صحيح از توان كمي و كيفي طرف مقابل گرديده و او را در تشخيص هدف و هدف گيري با شك و ترديد مواجه نمايد.
* مقاوم سازي و استحكامات (Fortification)
ايجاد هر گونه حفاظتي كه در مقابل اصابت مستقيم بمب، راكت، موشك، گلوله توپخانه، خمپاره و يا تركش آنها مقاومت نموده و مانع صدمه رسيدن به نفرات، تجهيزات يا تاسيسات گرديده و اثرات تركش و موج انفجار را به طور نسبي خنثي نمايد. پناهگاه، جان پناه، سازه‌هاي امن و مقاوم‌سازي تاسيسات، ايجاد استحكامات صحرايي و سازه‌هاي موقتي، دال بتني، كيسه شن، خاك‌ريز، بشكه شن و يا استوانه بتني و... جزء استحكامات محسوب مي‌شوند.
* اعلام خبر (Early warning)
آگاهي و هشدار به نيروهاي خودي مبني بر نزديك بودن عمليات تعرضي دشمن.
اين هشدار كه براي آماده شدن مي‌باشد، ممكن است چند ساعت، چند روز و يا زماني طولاني‌تر از آغاز مخاصمات اعلام گردد.
دستگاه‌ها و وسايل اعلام خبر شامل رادار، ديده‌باني بصري، آژير، بلندگو، پيامها و آگاهي هاي هشدار دهند مي‌باشد.
* مكان يابي (Site selection)
يكي از اقدامات اساسي و عمده پدافند غير عامل، انتخاب مكان مناسب مي‌باشد تا آنجا كه ممكن است بايد از ايجاد تاسيسات حياتي و حساس در دشت‌هاي مسطح يا نسبتا هموار اجتناب كرد. زيرا تاسيسات احداث شده در چنين محل‌هايي را نمي‌توان از ديد دشمن مخفي نگاهداشت.
ايجاد تاسيسات حياتي و حساس در كنار بزرگراه‌ها، جاده‌هاي اصلي، كنار سواحل دريا، رودخانه‌ها و نزديكي مرزها موجب سهولت شناسايي و هدف يابي آسان آنها توسط دشمن مي‌گردد.
توضيح اينكه سه موضوع عمده كه مي‌بايست در مكان يابي به آن توجه خاص مبذول گردد به شرح ذيل مي‌باشد:
1- ماموريت (Mission)
امكان اجراي ماموريت در مكان تعيين شده موجود باشد.
2- پراكندگي (Dispersion)
وسعت مكان انتخابي به صورتي باشد كه امكان پراكندگي مناسب تاسيسات و تجهيزات را فراهم نمايد.
3- شكل عوارض و محيط (Terrain Pattern)